Đường đến những tinh vân.
Sinh ra và lớn lên tại thành phố Hải Phòng, hồi còn tuổi thiếu niên, Nguyễn Quang Riệu thường được gia đình dẫn lên ngọn đồi có đài thiên văn Phủ Liễn ở thị xã Kiến An nô đùa. Khu vực này, người ta có thiết bị dùng để nhìn sao. Sau này, khi cùng gia đình tán cư về vùng nông thôn, mỗi lúc ngắm dải Ngân hà ban đêm mờ mờ ảo ảo, cậu bé Nguyễn Quang Riệu được các nhà nông giải thích rằng có ông vua Thần Nông cúi rạp xuống chân trời dường như để gặt lúa. Quê ông có truyền thống làm nghề ảnh. Ngay từ thuở nhỏ, ông đã ham mê chụp chân dung các anh em trong gia đình bằng máy ảnh nhà nghề. Mười tám tuổi sang Paris du học, gia đình khuyến khích ông học ngành hóa để sau này chế ra phim và giấy ảnh. Tuy nhiên, hình ảnh mái vòm của đài thiên văn Phủ Liễn và quang cảnh bầu trời tuổi thơ có lẽ đã in sâu vào trí óc ông. Nó ngấm ngầm thúc đẩy vốn đam mê thiên văn học, khơi dậy trong ông niềm yêu thích chụp chân dung các vì sao trên trời. Và rồi, ông dồn hết tâm trí và thời gian đi sâu vào nghiên cứu thiên văn học… rồi trở thành một nhà Thiên văn học, một Giáo sư – Tiến sỹ Vật lý nổi tiếng của Đại học Sorbonne, Paris (CH Pháp); là Giám đốc Nghiên cứu Danh dự (Emeritus) cuả Trung Tâm Quốc gia Nghiên cứu Khoa học Pháp (CNRS) và làm việc tại Đài Thiên văn Paris. Chừng ấy năm (từ 1950), ông định cư tại Pháp, thế nhưng lúc nào ông cũng đau đáu một niềm thương nhớ quê hương.
Ông đã có những thành tựu nghiên cứu khoa học đăng trong những tạp chí khoa học quốc tế về những bức xạ vô tuyến và hồng ngoại trong vũ trụ và sự tìm kiếm những chất hữu cơ trong những thiên hà và trong những tinh vân cuả dải Ngân hà. Mục tiêu là dùng những định luật vật lý để giải thích cơ chế tạo ra những bức xạ vũ trụ và nghiên cứu những điều kiện lý-hoá có khả năng dẫn đến sự sống trong không gian vũ trụ. Để đạt được mục tiêu khoa học, ông đã sử dụng những kính thiên văn lớn đặt trên những đỉnh núi cao ở các lục địa và kính thiên văn hồng ngoại ISO ( Infrared Space Observatory) đặt trên vệ tinh phóng ra ngoài khí quyển trái đất.
Ngoài những thành tựu nghiên cứu khoa học, ông còn có nhiều hợp tác nghiên cứu với những viện khoa học tại Pháp và tại nhiều nước trên thế giới, đặc biệt là Viện Max-Planck tại Bonn (Đức), Viện Sternberg tại Moscova (Nga), Đại học California tại Berkeley (Hoa Kỳ) và Đại học Tokyo (Nhật Bản).
Đã viết nhiều bài phổ biến khoa học trong các báo và tạp chí quốc tế và trong nước và trình bày những đề tài khoa học qua những phương tiện truyền thông đại chúng trong và ngoài nước.
Rất nhiều thành tựu nghiên cứu đăng trong các tạp chí khoa học quốc tế về những bức xạ vô tuyến và hồng ngoại trong vũ trụ, sự tìm kiếm các chất hữu cơ trong từng ngôi sao của những thiên hà mang tên một Việt kiều – Tiến sĩ Nguyễn Quang Riệu. Tất cả những nỗ lực đáng quý ấy đã đưa ông đến với giải thưởng của Viện Hàn Lâm Khoa Học Pháp về thiên văn vật lý năm 1973.
Đau đáu niềm thương nhớ quê hương.
Với Tiến sĩ Nguyễn Quang Riệu “Vũ trụ là một phòng thí nghiệm lý hóa rất phong phú, dường như nó được tạo hoá để ban cho loài người sử dụng. Những kỹ thuật dùng trong ngành thiên văn vật lý cũng được áp dụng để nghiên cứu môi trường trái đất, nhằm bảo tồn nơi sinh sống của nhân loại. Đây là những ngành khoa học hiện đại đang được phát triển trên toàn cầu”. Do đó, từ năm 1976, ông thường xuyên về nước tham gia phát triển và phổ biến ngành thiên văn vật lý và ngành vật lý môi trường. Hai lĩnh vực này lúc ấy hãy còn non trẻ tại nước ta.
Vào thời điểm diễn ra hiện tượng nhật thực toàn phần ngày 25 tháng 10 năm 1995 tại Việt Nam, Nguyễn Quang Riệu được Bộ ngoại giao Pháp cấp kinh phí để xây dựng và mua thiết bị thiên văn mang về Việt Nam. Sau đó, ông đề nghị để lại thiết bị tại Đại học Quốc gia Hà Nội và Đài thiên văn Phủ Liễn, Hải Phòng nhằm giúp sinh viên thực tập quan sát bầu trời. Cũng nhân dịp này, cùng với Bộ Khoa học Công nghệ và Môi trường, ông tham gia tổ chức một hội thảo Quốc tế với mục đích giải thích những hiện tượng thiên nhiên. Bên cạnh đó, ông còn trình bày những thành tựu mới đạt được trong ngành thiên văn. Từ đó, hàng năm ông đều dành ít thời gian về nước tổ chức lớp học về môn vật lý vũ trụ và vật lý môi trường tại Đại học Quốc gia Hà Nội. Đây là chương trình do ông tự khởi xướng, kết hợp giữa Đài Thiên văn Paris, Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Pierre và Marie Curie Paris, với sự tham gia của hội thiên văn Quốc tế. Ông cố gắng mời các nhà khoa học nước ngoài cùng về giảng dạy. Học viên là những cán bộ nghiên cứu và giảng dạy cuả các trường đại học và các Viện khoa học trong nước.
Ông không ngừng quan tâm đến vấn đề đào tạo các cán bộ chuyên ngành. Ông đã xin học bổng của Chính phủ Pháp cho sinh viên Việt Nam và hướng dẫn họ làm luận án tiến sĩ tại Đài Thiên văn Paris. Với mục tiêu phổ biến khoa học trong nước, ông đã viết những cuốn sách bằng Tiếng Việt và cả song ngữ: “Vũ trụ phòng thí nghiệm” (Nhà Xuất bản Giáo dục, 1995), “Lang thang trên dải Ngân hà” (Nhà Xuất bản Văn hoá Thông tin, 1997), “Sông Ngân khi tỏ khi mờ – Les Reflets du Fleuve d’Argent” (song ngữ Việt-Pháp, Nhà Xuất bản Văn hoá Thông tin, 1998), “Bầu trời tuổi thơ” (Nhà Xuất bản Giáo dục, 2002), “Thiên văn Vật lí – Astrophysics” (Nhà Xuất bản Giáo dục, 2000). “Sách giáo khoa song ngữ Việt-Anh cấp Đại học” (Tác giả D. Wentzel, Ng.Qg.Riệu, Ph.V.Trinh, Ng.Đ.Noãn, Ng.Đ.Huân), “Radioastronomy” (tiếng Anh trong The Microwave Engineering Handbook, Volume 3, Publisher: Chapman and Hall)… Ngoài ra, ông còn tham gia soạn một cuốn sách giáo khoa Thiên văn vật lý song ngữ Việt – Anh dành cho sinh viên các trường đại học trong nước. Ông cũng viết nhiều bài báo khoa học đăng trên các báo chí trong nước nhằm giới thiệu ngành thiên văn đến với toàn thể quần chúng.
Giáo sư-Tiến sĩ Nguyễn Quang Riệu luôn canh cánh mang trong mình một ước mong lớn lao: Việt Nam sẽ có một đội ngũ chuyên gia sẵn sàng sánh vai cùng các nhà khoa học trên thế giới nhằm bảo vệ hành tinh mỏng manh của chúng ta và chinh phục vũ trụ bao la./.
Việt kiều Hải Phòng
